[ Pobierz całość w formacie PDF ]
J. Sławiński, Przestrzeń w literaturze. Elementarne rozróżnienia i wstępne
oczywistości
Przestrzeń w literaturze jest tematem nadal otwartym, w zasadzie bezgranicznym. Mało ustaleń w tej kwestii.
Przestrzeń jest badana poprzez budowę czasową dzieła literackiego, fabułę, postacie,
podmiotu literackiego (sytuacja narracyjna). Kiedyś upodrzędniano znaczenie przestrzeni w dziełach,
teraz jest odwrotnie. Nie jest to tylko część świata przedstawionego, jest to podstawa do interpretacji
utworu.
Różne ujęcia przestrzeni:
1. Przestrzeń w poetyce systematycznej: jedna z zasad organizacyjnych dzieła lit. (plan
kompozycyjno-tematyczny), kształtuje się w warstwie tekstowej (plan stylistyczny)
2. W poetyce historycznej: schematy kompozycyjne, konwencje obowiązujące w danych epokach
literackich, prądach czy gatunkach
3. Leksyka, językoznawstwo: pola semantyczne wyrażeń obciążonych znaczeniem przestrzennym;
aktualizowane przez ekspresję literacką, mowę potoczną
4. Przestrzeń w kulturze i społeczeństwie: wpływa na kształtowanie przestrzeni w literaturze.
(mitologia, religia, ideologia, wszelkie twory kultury słowne i obrazkowe: rytuały, ceremonie, film,
malarstwo)
5. Antropologia: archetypiczne wyobrażenia przestrzeni zaczerpnięte z idei Junga, Bachelarda
6. Rozważania filozoficzne: spekulacje o przestrzeni literackiej, traktowanie jej jako odwzorowanie lub
przeinaczenie przestrzeni fizycznej; te spekulacje to ważny składnik współczesnej teorii przekazu
narracyjnego; spekulacje dotyczyły punktów widzenia w przestrzeni, czyli przestrzeń wobec
obserwatora (rozmieszczenie obiektów, odległość miedzy nimi, kształty itd.)
7. Dzieło literackie nie tylko mam w sobie przestrzeń; utwór = przestrzeń; To przestrzeń ujmuje
wszystkie przekroje, płaszczyzny, elementy przedstawione w dziele; utwór literacki porównany do
urządzenia. Jest to stereometryczny model dzieła lit. , w tym przypadku postać staje się konfiguracją
cech, fabuła układem akcji, narrator wobec opowiadanej historii, jego umiejscowienie
1
s. 327.
2
s. 331.
9
Dla badaczy lit. najważniejsze powinno być ujęcie pierwsze związane z poetyką.
W konkretnym dziele przestrzeń może być tylko jednym z kontekstów interpretacyjnych.
Trzy równoległe płaszczyzny przestrzeni przedstawionej:
1. Płaszczyzna opisu
2. Scenerii
3. Sensów naddanych
Opis: Przestrzeń na początku tworzona przez zadania opisowe, potem jest potrzymana i rozbudowywana
innymi sposobami (np. Oni szli i szli& przestrzeń jakaś jest, bo jest ruch, opisu nie ma). Opis musi
istnieć na początku, bo bez choćby najmniej znaczącego opisu nie ma przestrzeni, w toku wypowiedzi
dzieła musi być opis lokalizujący. Opis musi mieć znaczenie, nie jest tylko formą; semantyzacja opisu
- minimum opisowości (deskrypcyjności tekstu nie jest ustalone, to sprawa otwarta)
-rola miejsc własnych i terytoriów, ich znaczenie
- w opisach poetyckich frazeologizmy, metaforyka przestrzenna
Sceneria: jest otoczeniem dla zjawisk w utworze, rola jakby usługowa , montaż scenerii za pomocą
innych elementów budowy tekstu, pełna sceneria jest figurą semantyczną, ale jest trudna do
wyodrębnienia.
Analiza scenerii ma zawsze charakter aspektowy tzn. dokonywana jest przez analizę roli
przestrzeni w tworzeniu się innego elementu budowy dzieła.
Zastosowania scenerii:
1. Jest wyznaczająca różnicuje, dzieli, klasyfikuje
2. Stanowi zbiór umiejscowień: zdarzeń, scen fabularnych
3. Przedmiotowy wykładnik założeń komunikacyjnych w obrębie utworu (strategia porozumiewania się
podmiotu z odbiorcą) np. przestrzeń eliptyczna, która coś ukrywa a coś uwypukla, apeluje do
aktywności odbiorcy ; przestrzeń labirynt rozwiązanie zagadki
Ingarden: centrum orientacji przestrzennej , jego ruchomość wpływa na rozwój dramaturgii punktów
widzenia w utworze.
Sensy naddane: Symboliczne nacechowanie przedmów odległości, kierunków, krajobrazów. Przestrzeń
oznaczać może stan uczuciowy bohatera, opozycja przestrzeni fantastycznej i realistycznej ma znaczenie dla
wymowy utworu, mieszkanie bohatera oznacza jego status społeczny, pejzaż sielanki kontra pejzaż
wielkomiejskiego chaosu, są to sensy konotowane (czyli nie wprost).
[ Pobierz całość w formacie PDF ]