[ Pobierz całość w formacie PDF ]
cześnie najważniejsze wydarzenie smuty , jakim był najazd polski, niejedno-
krotnie przedstawiano jako przejaw właściwego łacińskiej i katolickiej Euro-
pie antyrosyjskiego ekspansjonizmu.
W okresach kryzysu państwowości rosyjskiej (rewolucja 1917 r., czasy pogor-
baczowskie) w wydarzeniach wielkiej smuty widzi się chętnie historyczną ana-
logię pomagającą zrozumieć sytuację współczesną (por. np. wizję rewolucji u
B. Pilniaka czy M. Wołoszyna). Niekiedy kryje się za tym przekonanie nieko-
88
niecznie wyrażane explicite że smuta , czyli wszechogarniający kryzys pań-
stwowości, to fenomen cyklicznie powtarzający się w dziejach Rosji.
S³awomir Mazurek
!>1>@
Sobór, zbór. Sobór Cerkiewny i Sobór Ziemski tradycyjny, historyczny typ
parlamentaryzmu rosyjskiego. Jednak: Sobór nie jest ani kongresem, ani zjaz-
dem, na którym «wybraÅ„cy narodu» przepeÅ‚nieni Å›wiadomoÅ›ciÄ… wÅ‚asnej waż-
noÅ›ci podejmujÄ… kolejne «historyczne decyzje». Sobór to przede wszystkim reli-
gijny, symboliczny akt duchowy przywracający narodowi, władzy i Cerkwi utra-
coną podczas smuty jedność, godzący ich ze sobą i z Bogiem, potwierdzający
przywrócenie Prawa Bożego jako dzierżawnej podstawy państwowości ro-
syjskiej (metropolita petersburski Ioann, 1993). Zob. 5@602=>ABL, !>1>@-
=>ABL, !
Andrzej Lazari
!>1>@=>ABL
Soborowość. Jeden z czterech atrybutów Cerkwi przyjętych na II Soborze
Powszechnym, wchodzący w skład Nicejskiego Symbolu Wiary. Soborowość
jest duszą Prawosławia (S. Bułhakow), jest formułą wyrażającą samo sedno
prawosławnej religijności jako jedność swobodna i organiczna, której żywym
początkiem jest Boża łaska wzajemnej miłości (A. Chomiakow). Aaska Boża
stanowi ontologiczną przesłankę i konstytutywną zasadę soborowości .
Przy głębszej analizie soborowość nie mieści się w sferze teoretycznych (spe-
kulatywnych) pojęć, wychodząc daleko poza granice czystej teologii i filozofii,
obejmuje cały obszar rosyjskiej kultury. Należy szczególnie podkreślić charak-
terystyczną dla soborowości zasadę swobodnego łączenia się ludzi oraz ścisły
zwiÄ…zek tej kategorii z chrystocentryzmem. Te istotne cechy pozwalajÄ… na jej
wyrazne odgraniczenie od pózniejszego kolektywizmu sowieckiego jako nieswo-
bodnego podporzÄ…dkowania siÄ™ jednostki pewnym zunifikowanym normom za-
chowania. Według formuły M. Bierdiajewa Kolektywizm [...] nie zna wartości
jednostki[...] Kolektywizm nie jest soborowością, lecz zbiorowością [sbornost']
ma mechaniczny i racjonalny charakter .
Zewnętrzny brak formy w rosyjskiej literaturze klasycznej (np. fragmenty
pozornie zbędnego tekstu w Wojnie i pokoju L. Tołstoja), polifoniczność po-
wieści F. Dostojewskiego i odstąpienie od końcowej formuły prawdy ostatecz-
nej w utworach Czechowa wszystko to ma wspólny mianownik soborowość
w jej różnorodnych aspektach.
89
Zarówno na poziomie budowy tekstu, jak i na poziomie ostatecznego sformu-
łowania osobowości bohatera przez autora obserwujemy jak gdyby lęk przed
władzą nad Drugim Człowiekiem (bohaterem literackim), lęk przed ludzką moż-
liwością określenia ostatecznej i nieodwracalnej skończoności świata (nawet lite-
rackiego), niewiarę w prawo do roli sędziego blizniego swego (także, gdy jest
jedynie wymyśloną postacią).
Wypowiedziana końcowa prawda o Drugim Człowieku, utrwalona w tekście
utworu, odbiera mu nadzieję na przeobrażenie się i duchowe odrodzenie, które
nie może być przecież odebrane, dopóki Drugi Człowiek żyje. %7łądanie ostatecz-
nego sformułowania osobowości bohatera to jak gdyby zamach na Sąd Ostatecz-
ny nad nim, ponieważ tylko Bóg zna o człowieku prawdę najwyższą i ostateczną.
W granicach świata ziemskiego, wykreowanego w dziele literackim, nikt nie
zna prawdy najwyższej (A. Czechow). Nie zna nie dlatego, że prawda jest re-
latywna i najwyższa prawda w ogóle nie istnieje, a dlatego że nawet Bogu,
zgodnie z prawosławną teologią, ostateczna prawda o człowieku staje się znana
dopiero po śmierci człowieka. Do momentu śmierci Drugiego Człowieka istnieje
nadzieja, odbieranie której oznacza dokonywanie nad nim antychrześcijańskiego
aktu.
Równoprawność głosów autora i bohaterów w powieściach F. Dostojews-
kiego ma te same, głęboko zakorzenione w rosyjskiej duchowości zródła (sobo-
rowość). Autor i bohater są istotnie równoprawni, ale właśnie przed obliczem
absolutnej, a nie relatywnej prawdy, która w całości jest dana do poznania tylko
Bogu. W stosunku do prawdy najwyższej każda inna jest relatywna, każda wy-
powiedziana na ziemi myśl, według słów F. Tiutczewa, jest kłamstwem .
Kwestia wzajemnych stosunków między soborowością i totalitaryzmem pozo-
staje dyskusyjna do tej pory. Niektórzy są skłonni uważać radziecki totalitaryzm
za prostą kontynuację rosyjskiej soborowości. Inni rozpatrują go jako swego ro-
dzaju chorobliwe jej zwyrodnienie. Wirus totalitaryzmu nie był obcy kulturze ro-
syjskiej, ale obejmował marginalną gałąz kultury, wrogą soborowości. Sam me-
chanizm porażenia części kultury rosyjskiej totalitaryzmem stanowi zagadkę
i wymaga dalszych badań.
Iwan Jesaułow
tVum. BoWena Szczerbiak
!>25BA:89 =0@>4
Naród radziecki. Jedna z fundamentalnych kategorii komunistycznej wizji
rzeczywistości. W założeniu, według definicji kanonicznej, nowa historyczna,
społeczna i internacjonalistyczna wspólnota ludzi, mających jedno terytorium,
ekonomikę, socjalistyczną w treści kulturę, związkowe państwo ogólnonarodowe
oraz wspólny cel zbudowanie komunizmu . Kategorię tę powołano do życia po
90
XVII zjezdzie WKP(b), na którym postanowiono, że walka klas w społeczeńst-
wie sowieckim zakończyła się. W stalinowskiej konstytucji z 1936 r. miejsce
proletariatu jako klasy przodującej zajął bezklasowy naród sowiecki. W ślad za
tym miejsce wroga klasowego zajął wróg narodu .
Proklamowanie i teoretyczne uzasadnienie istnienia narodu radzieckiego nas-
tąpiło na XXIV Zjezdzie KPZR (1971). Członkowie ludów zamieszkujących
ZSRR stawali się członkami tego narodu poprzez podporządkowanie się wspól-
nej władzy państwowej, przyjęcie obywatelstwa radzieckiego, bezwarunkową
akceptację ideologii marksistowsko-leninowskiej jako determinanty życia spo-
łecznego i przyswojenie sobie języka rosyjskiego pierwszego pośród rów-
nych , obowiązkowego w nauczaniu i dominującego w komunikacji językowej.
Z założenia internacjonalistyczna, kategoria ta stała się podstawą wielkomocar-
stwowego szowinizmu sowieckiego. Z zasady kolektywistyczna, formowała
świadomość obywatela, prowadząc do wykształcenia się szczególnej mentalności
człowieka radzieckiego (homo sovieticus), który przedkładał oddanie państwu
nad zachowanie własnej tożsamości, a przynależność do narodu radzieckiego
nad własne poczucie narodowe.
Wojciech Chlebda, Andrzej Lazari
!>25BA:89 G5;>25:
Człowiek radziecki. Członek społeczeństwa radzieckiego główny cel i waru-
nek zarazem zbudowania komunizmu, który z założenia miał być bogaty wew-
nętrznie, czysty moralnie i fizycznie doskonały (Program KPZR, 1956). Zwiato-
pogląd człowieka radzieckiego określało życie w kolektywie, poprzez kolektyw
i dla kolektywu jako koła napędowego maszyny, w której jednostka pełniła rolę
[ Pobierz całość w formacie PDF ]